آسیبهای اجتماعی پیوسته در همه جوامع از گستردگی و تنوع زیادی برخوردار بوده، هست و خواهد بود. از جمله ویژگیهایی که در جامعه کنونی شاهد آن هستیم، گسترش تکنولوژی، دسترسی به اطلاعات و تحولاتی است که از طریق فضای مجازی ایجاد شد و منجر به ایجاد آسیبهای اجتماعی در جوامع شد. ماهواره، فضای مجازی و شبکههای اجتماعی به دنبال تاثیر اینترنت در جوامع توسعهیافته آسیبهای جدیدی را ایجاد کرده که در گذشته شاهد آن نبودیم. قبل از اینکه اینترنت بهطور کامل در کشور و فرهنگ ما جا بیفتد موضوع جرایم اینترنتی مطرح شد. ما با گسترش فضای مجازی با آسیبهایی مواجه هستیم که قبل از گسترش این فضاها با آنها برخورد کردیم. به همین دلیل جوامع همیشه در معرض آسیبهای اجتماعی نوپدید هستند. آسیبهایی که به یک معنا در گذشته چندان مهم نبود، اما در زمان فعلی گسترش آن افراد زیادی را درگیر خود کرده است. معنی نوپدید بودن این آسیبها این نیست که در گذشته این آسیبها وجود نداشتهاند، بلکه آسیبهای اجتماعی که در همه زمانها شاهد گسترش آن هستیم در برخی زمانها و به واسطه برخی تحولات رشد و نمود بیشتری پیدا میکنند و آسیبهای ایجاد شده در فضای مجازی کشور نیز از این دسته هستند.
فضای مجازی به خودی خود بد نیست
هر چند آسیبهای اجتماعی اینترنتی در سالهای اخیر در کشور بسط بیشتری پیدا کرده است، اما باید قبول کنیم فضای مجازی و دسترسی آزادانه افراد به اخبار و اطلاعات فینفسه و به خودی خود بد نیست. ضعف برنامههای پیشگیری و فقدان رویکرد آینده نگری درباره فضای مجازی به گونهای به ضرر کشور شده است که بعد از ایجاد آسیب تازه میخواهیم برای برنامهریزی درباره آن آسیب اقدام کنیم. ضعف در اطلاعرسانی به موقع زمینهای را فراهم کرده که ما آسیبهای قابل توجهی را در حوزه موضوعات مختلف مشاهده کنیم. باید قبول کنیم که اگر رویکردهای پیشگیرانه را تقویت کنیم بیشک بستر برای سلامت اجتماعی بیشتر فراهم میشود. در حال حاضر به دلیل ضعف در حوزه پیشگیری نتوانستهایم با آسیبهای اجتماعی نوظهور یا نوپدید برخورد درستی داشته باشیم. نگرانی درباره آسیبهای اجتماعی نوپدید از جایی شدت میگیرد که بحث جذابیت این آسیبها برای جوانان و نوجوانان و خنثی بودن این آسیبها مطرح میشود. منظور از خنثی بودن آسیبهای اجتماعی در فضای مجازی این است که افرادی که دچار سوءرفتار در فضای مجازی هستند به سختی قابل قضاوت هستند و این افراد در مقایسه با افرادی که برای مثال اعتیاد دارند به خوبی و به سرعت توسط جامعه قابل شناسایی نیستند. مجموعه این تخلفات در کشور ما طی چند سال اخیر که استفاده از اینترنت و فضای مجازی شدت گرفته به جایی رسید که دایره انتظامی و پلیس ویژه تحت عنوان پلیس فتا برای نظارت بر تخلفات احتمالی در فضای مجازی و مقابله با آسیبها شکل گرفت که تا پیش از این وجود نداشت. تا قبل از این اگر کسی در فضای مجازی و اینترنت تخلفی را مرتکب میشد در درجه اول امکان شناسایی او به این سرعت و سهولت وجود نداشت و در کنار این نمیشد به درستی او را مجازات کرده و قانون را درباره این فرد خاطی به جریان انداخت.
آیندهنگری را فراموش کردهایم
در رابطه با بحث آسیبهای اجتماعی و آسیبهای اجتماعی نوپدید باید رویکرد آیندهنگری را در کشور تقویت کنیم؛ موضوعی که فقدان آن باعث شده هزینههای انسانی و ملی زیادی را بپردازیم. آسیبهای اجتماعی میتوانند هزینههای هنگفت اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی برای کشورها داشته باشند و در حالی که اگر این آسیبها به حال خود رها شوند یا آیندهنگری درباره آنها صورت نگیرد باید برای هزینههای مختلفی که این سهلانگاری بر ما وارد میکند آماده باشیم. هیچ جامعهای از آسیبهای مختلف اجتماعی مصون نخواهد بود مگر اینکه از قبل بتواند تدابیر مناسبی را در این حوزه اتخاذ کند. جامعه ما هم از این آسیبها مصون نبوده و نخواهد بود و بنابراین همه جوامع در همه مقاطع و دورههای تاریخی در معرض آسیبهای اجتماعی هستند و باید آمادگی مقابله با تهدیدهای مختلف در این حوزه را داشته باشند. آسیبهای اجتماعی نوپدید هم بر افرادی که درگیر این حوزه هستند و هم بر خانوادههای آنها و کل افراد جامعه تاثیر میگذارد و از این حیث این آسیبهای اجتماعی نوپدید جوامع را در مواجهه با آسیبهایی قرار میدهد که آمادگی لازم برای مقابله با آنها وجود ندارد. در زمینه آسیبهای ناشی از فضای مجازی ضعف تکنیکهای مداخلهای و مهارتهای مداخلهای را هم شاهد هستیم. مداخله درست و اصولی با فیلتر و سانسور تفاوت دارد و نباید تصور کرد هر نوع مداخلهای در بحث آسیبهای اجتماعی در فضای مجازی باید به حذف و فیلتر خلاصه شود. از سوی دیگر، نمیتوان آسیبهای اجتماعی نوپدید را بدون در نظر گرفتن شرایط کلی جامعه بررسی کرد و کلیه آسیبها در نتیجه شرایط کلی حاکم بر جوامع در هر عصر و دوره تاریخی باید بررسی شود. تنهایی و فقدان همبستگی اجتماعی، کاهش مسئولیت اجتماعی، کاهش سرمایه اجتماعی، فقدان برنامهریزی در حوزه جوانان و نشاط و شادابی آنها، بیاعتمادی، فردگرایی و... میتواند باعث بروز انواع آسیبهای اجتماعی جدید در کشور شود. هرچند جنس آسیبهای اجتماعی کشور در حال حاضر بیشتر مجازی است اما این آسیبها محدود به این فضا نخواهد بود و در اثر مداخله سایر عوامل اجتماعی هم میتوانند ایجاد شوند.
توسعه اورژانس اجتماعی
در حال حاضر استفاده از فضای مجازی در میان مردم ایران نسبت به گذشته بسیار فراگیر شده و البته به گفته متخصصان و آسیبشناسان سن استفاده از فضاهای مجازی نیز در میان نوجوانان کاهش یافته است. باید استفاده درست از فضای مجازی به کاربران آموزش داده شود و سواد بهرهبرداری مناسب افزایش پیدا کند. در این زمینه مسئولان باید چارهای بیندیشند، در غیر این صورت در سالهای آینده دیگر نمیتوان با آسیبهای اجتماعی ایجاد شده مقابله کرد. به خانوادهها توصیه میشود که نظارت و دقت کافی بر نحوه استفاده فرزندان خود از فضاهای مجازی را داشته باشند و مانع استفاده کودکان در سنین پایین شوند. در زمان فعلی بیش از هر زمان دیگری ضرورت راهاندازی اورژانس اجتماعی در شهرهای کوچک احساس میشود، زیرا توسعه اورژانس اجتماعی از شیوع آسیبهای اجتماعی در کشور جلوگیری میکند.
نویسنده: حسن موسویچلک
*رئیس انجمن مددکاران اجتماعی
نظر شما